Osmanlı Devletinin yaklaşık son 60 yılı, Çerkeslerin de dahil olduğu tarihsel bir sürece tekabül ediyor. Sürgün sonrası Osmanlı coğrafyasına dağınık olarak yerleştirilen ve geleneksel yaşam alanları olan köylerde yaşam mücadelesi veren geniş Çerkes kitlesinin yaşanmışlıklarına dair sözlü anlatım dışında pek bir bilgimiz yok maalesef.
Ancak bu geniş halk kitlesinin içerisinde özellikle İstanbul’a yerleşen kesimin üzerinde dikkatle durmak gerekiyor. Osmanlı Devletinin son 60 yılında saray çevresinde etkili olmuş bu bürokrat kesim, aynı zamanda dönemin Osmanlı entelijansiyası içerisinde de oldukça önemli bir yere sahip. Saray Çevresinde ve bürokrasideki etkinliklerinin yanında bahsi geçen Çerkesler, II. Meşruriyet ile başlayan kısmi özgürleşme döneminde ilk diaspora örgütlenmelerini de kuruyorlar.
Kafkasya hatıraları canlı olan bu kadrolar tarafından kurulan ilk cemiyet “Çerkes İttihat ve Teavün Cemiyeti”, günümüzde bilinen adıyla ise “Çerkes Teavün Cemiyeti”. İçerisinden siyasi ve kültürel alanda faaliyet gösterecek olan başka cemiyetlerin doğmasına da sebep olan bu cemiyet, ayrıca “Guaze” adıyla diasporanın 150 yıllık tarihi içerisinde en uzun soluklu süreli yayınlardan birisini de çıkartarak diasporik birikimin oluşmasına ciddi bir katkıda bulunuyor.
Gerek Osmanlı’nın son dönemini anlamak gerek diasporanın Osmanlı dönemindeki mobilizasyonunu ve gücünü idrak edebilmek için hem bu cemiyet hemde 1908 sonrası dönem oldukça önemli.
Bu ay Guşıps’te önemine binaen Çerkes Teavün Cemiyeti’ni gündemimize aldık. Akademik anlamda çalışılmaya muhtaç olan bu Cemiyet hakkında bir farkındalık oluşturabilir ve diasporada bir tartışma başlatabilirsek bu çalışma amacına ulaşmış olacak.
Akademide oldukça az çalışılmış olmasına rağmen oldukça içerikli çalışmalar da yok değil. Zeynep Aksoy tarafından Boğaziçi Üniversitesi’nde 2008 yılında hazırlanmış olan, “CIRCASSIAN ORGANIZATIONS IN THE OTTOMAN EMPIRE” adındaki Yüksek Lisans Tezi bunlardan biri. Zeynep Aksoy tezinden yola çıkarak bizler için oldukça geniş ve içerikli bir yazı dizisi hazırladı. İlk bölümünü dosya içerisinde yayınlayacağımız bu çalışmanın 2. ve 3. bölümleri önümüzdeki günlerde sizlere sunulacak.
Çerkes Teavün Cemiyeti kadroları tarafından, özellikle siyasi faaliyetlerde bulunmak üzere oluşturulan “Şimali Kafkas Cemiyeti” yine döneminin etkili siyasi yapılarından. Kafkasya’daki siyasi gelişmeleri yakından takip eden ve özellikle 1918 Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin tanınması çalışmalarında aktif lobi faaliyetleri yürüten bu Cemiyet hakkında Araştırmacı – Yazar Aydın Turan tarafından hazırlanan makale, zengin kaynakçası ve içeriği ile dosyamızda bulacağınız önemli bir çalışma.
II. Meşrutiyet’in ilanı bir çok farklı kesimin mobilize olup Siyasi – Kültürel hayat içerisinde görünür olmasına sebep oldu. Bu çoğulcu dönemin önemli özelliklerinden birisi de kadınların etkin olmaları idi. İstanbul’da bulunan Çekres Entelijansiyası arasında da kadınların oldukça etkin oldukları bu dönem “Çerkes Kadınları Teavün Cemiyeti”nin de vucut bulduğu döneme tekabül ediyor. Çerkes Kadınları tarafından organize edilen Cemiyet’in “Diyane” adında çıkardığı derginin ilk sayısı geçtiğimiz yıllarda As Yayıncılık tarafından Türkçeleştirerek yayınlanmıştı. Osmanlıca’dan tercümesi Fikri Tuna tarafından yapılan bu değerli sayıyı da bu ayki dosyamız içerisinde bulabileceksiniz.
Çerkes Teavün Cemiyeti bir çok açıdan diasporada zaman zaman gündem edilse de örgütlenme tarzı ve çalışma prensipleri ile çok fazla tartışılmış değil. Bu dosyada bulabileceğiniz “Çerkes Teavün Cemiyeti Tüzüğü”, hem Osmanlı dönemi Çerkeslerinin örgütlenme pratiğini sunuyor, hemde günümüzün diaspora tartışmaları arasında bulunan örgütlenme konusunda tarihten bir fikir veriyor.
Guaze, Çerkes Teavün Cemiyeti’nin yayın organı. Yayın hayatına 1911 yılında başlayan dergi Sosyal, Siyasi, Tarihi ve Kültürel bir çok konunun tartışıldığı, katılımcı bir yayın organı olmasının yanında, dönemin diaspora iletişiminin de bel kemiği niteliğinde. Yaklaşık 60 sayı yayınlanmış olan bu derginin diaspora yayın hayatındaki yeri tartışılmaz. Çerkes Teavün Cemiyeti dosyamızda Guaze’den belli başlı tartışma konularını da sizlere sunmaya çalıştık.
Hayriye Melek Hunç’un Guaze’de yayınlanmış olan makale,anı ve hikayelerinden bölümler yayınlarken ayrıca dönemin koşullarını, tartışmalarını ve etkinliklerini anlayabilmemiz için belli konuları da sizlerin ilgisine sunuyoruz.
Çerkes Teavün Cemiyeti dosyasının güncel tartışmaların ötesinde bir farkındalığa tekabül edeceği ümidini taşıyor ve hazırlık aşamasında bizlere katkısını esirgemeyen Sayın Sefer Berzeg’e teşekkür etmeyi borç biliyoruz.
